Door: Kasper Paulsen
Op 16 mei 2024 bood de gemeente Groningen, namens het stadsbestuur, haar excuses aan over haar rol in het slavernijverleden. Het geven van excuses over het verleden past in een trend waarin bedrijven en (diplomatieke) bestuursinstellingen excuses aanbieden namens hun voorgangers voor hun invloed in het koloniale verleden. Op 19 december 2022 bood minister-president Mark Rutte, namens de regering, excuses aan voor het verleden en dat werd op 1 juli 2023 door koning Willem-Alexander extra bekrachtigd. Nu kom ik voor de stelling of ik excuses moet aanbieden voor mijn voorouders die mogelijk hebben bijgedragen aan de slavernij.
Wanneer slavernij zelf in het bestaan van samenlevingen is ontstaan is onbekend. Wel dat “Brits” en “Slavisch” in het verleden als benamingen werden gebruikt om het begrip “slaaf” te benoemen. Het begrip slavernij kan in meerdere culturen en samenlevingen herleid worden. In het oude Egypte, oude Griekenland, oude Rome, Germaanse stammen, Arabische gebieden en in Chinese, Indische en Amerikaanse indianenstammen en zelfs de samenlevingen voor hen, was slavernij een veel voorkomend praktijk. Alleen kon de associatie van “slavernij” anders zijn en kon het per cultuur en situatie, de leefomstandigheden voor een slaaf verschillen. Daarbij is het ook niet altijd even duidelijk of een vorm van (dwang)arbeid onder het kopje “slavernij” of een vorm van horigheid kan worden geplaatst. Onder historici is het een discussie of een horige ook tot slavernij kan worden gerekend. Meestal waren horigen lijfeigenen van hun heer of waren ze gebonden aan een stuk grond of dorp.
Vanuit het Jodendom en Christendom zijn er in de heilige boeken en passages te vinden dat de slavernij, onder goede omstandigheden, geaccepteerd wordt. Maar het neemt niet weg dat er bij vrijlating dezelfde privileges mogen genieten als “normale” burgers. Ondanks dat een voormalige slaaf dezelfde religie kon hebben als niet-slaven, had de persoon in kwestie als tweederangsburger niet hetzelfde rechten, ondanks dat het een “kind van God” is.
Anders dan bij het Jodendom en Christendom, nam de Islamitische profeet, Mohammed ibn ‘Abdullah, een actieve rol in de slavernij aan. Als koopman heeft hij meerdere malen slaven verkocht, en op religieuze gronden zijn een moslim en een moslim-slaaf gelijken van elkaar en hebben ze ook gelijke rechten. Daarbij neemt een moslim-slaaf niet een mindere positie van de maatschappij in, wat meestal van andersgelovigen is weggelegd, en hanteerden ze een heel ander soort slavernij systeem dan in het Westen bekend was. Terwijl in het Westen men als slaaf geboren kon worden, is dit gegeven in een moslimwereld onbekend en werd slavernij niet als levenslang beschouwd. Het geven van een manumissie, het vrijlaten van een slaaf, is in de Arabische wereld gebruikelijk, maar het staat niet uit dat het net als in de Griekse, Romeinse en latere Europees koloniale slavernij een middel was om iemand te “ontslaan” om voedsel en kosten te besparen of doordat de eigenaar, per testament, een schuld te vereffenen had vanwege de persoonlijke (seksuele) relatie of uitkoopbedrag.
Anders dan in boeken, films en verhalen hebben tot slaaf-gemaakten en -geborenen geen plezierig leven of kans om uit hun onplezierige status van af te komen. De meesten mochten dromen dat ze als Jozef, Yusuf of Safenat-Paneach grootvizier van een farao mochten worden… In de praktijk hadden slaven die direct in contact kwamen met zijn of haar meester (en diens familie), als klerk of als docent meer status, overlevingskans en kans om vrijgelaten te worden als burger. Een slaaf die dwangarbeid verricht op een plantage, landbouwbedrijf, constructiebouw of mijn hadden minder tot geen kansen en werden als “gereedschap met een stem” bestempeld.
Zoals bij de Grieken en Romeinen, waren de slaven, die door de Europeanen in de koloniale tijd werden aangekocht, krijgsgevangenen van groeperingen, veroordeelden en schuldenaars die hun schulden niet konden betalen. Ondanks de rede waardoor ze in slavernij zijn beland, was de slavenhandel door Europeanen, in zowel de trans-Atlantische slavenhandel als in Azië, in de 17e, 18e en 19de eeuw gewelddadiger en mensonterend vergeleken met de Arabische slavenhandel. Door de positie van deze praktijken, waarin Nederland niet het grootste aandeel in had, maar wel het gewelddadigste waren, kwamen er allerlei stemmen op om de slavenhandel en slavernij te verbieden.
Ondanks dat er in Azië ook veel slavernij werd verricht, rust onze historische associatie vooral op de trans-Atlantische slavenhandel en op een huidskleur. Een ander huidtint kan al als kenmerk worden geacht dat iemand niet tot “dezelfde soort” behoord. Aan het eind van de 18e eeuw werd de roep groter door de Verlichting en het besef dat slavernij niet samenging met de gestelde wetten binnen in Europa. Mede door literaire werken en artikelen verspreidde het abolitionisme in het algemeen over de wereld en bepaalde geloofsgemeenschappen keerden zich actief van de slavernij af. De eerste acties waren vooral gericht om het transport te verbieden. Door af te dwingen dat er geen nieuwe slaven konden komen, moesten de eigenaren beter voor hen zorgen, was de gedachten. Bovendien deed een Britse rechter op 22 juni 1772 uitspraak dat een zwarte slaaf niet tegen zijn wil uit Engeland mocht worden verscheept.
In 1833 zal Engeland de slavernij in haar koloniën officieel afschaffen en Frankrijk volgt definitief in 1848, gevolgd door het Portugese Rijk in 1858. In Nederlands-Indië wordt de slavernij in 1859 afgeschaft (hoewel het in indirecte bestuur tot de 20ste eeuw doorliep) en in Suriname en de Nederlandse Antillen in 1863. Ondanks dat het slavernij officieel is afgeschaft, werd van een voormalige slaaf verplicht gesteld dat ze, ter compensatie van hun voormalige eigenaar en om te voorkomen dat de plantage-economie instort, tien jaar als arbeidskracht in dienst bleven voor de plantage. De voormalige slavenhouders kregen compensatie vanuit de Nederlandse regering voor het verloren “bezit”.
We kunnen ons afvragen hoeveel recht een zwarte tegenover een blanke heeft. Maar de erbarmelijke omstandigheden waarin iemand als dwangarbeider moet werken is een vorm van roofbouw op iemand als persoon, waarbij niet alleen lichaam, maar ook waardigheid wordt ontnomen van een vrije individu. Na het afschaffen van de slavernij zijn de ongelijkheden op dit gebied lange tijd gaan door sijpelen en dat is in de histografie aan te voelen waarbij rassenscheiding hard aan te voelen is. Daarbij moet ik erkennen dat een blanke en een getinte op medisch niveau van elkaar verschillen, maar ondanks de rassenverschillen blijven we wel mensen die dezelfde wensen hebben. Alleen een scheiding in een vorm van huidskleur, ondanks de afschaffing van de Jim Crow-wetten, I have a dream van Martin Luther King, een bekeerde George Wallace en de anti-apartheid beweging in Zuid-Afrika, blijft vandaag de dag nog steeds een onderscheid…
Naar mijn mening, vind ik dat ik geen recht toe heb om namens mijn voorouders excuses aan te bieden. Op een gebeurtenis in een verleden, waarin andere normen, waarden en leefpatronen gold, vind ik dat we geen blad op de mond van onze voorouders kunnen leggen en dat we niet als individu verantwoordelijk zijn voor hun eerdere daden. Ondanks de hype om bepaalde krachttermen en benamingen te verbasteren of zelfs weg te laten, ben ik van mening dat we dat bewust moeten bezigen in een context, zoals de beschreven gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog door Nazi-Duitsland ook invulling heeft gekregen met specifieke woorden en termen. Als we een stap over onze (voorouderlijk) verleden willen zetten, moeten we ook actief bewust zijn van het verleden. Ook al kunnen we ons daar niet allemaal actief achter gaan scharen.